Sanatorium Joseph Lemaire

De foto's laten er geen twijfel over bestaan: wat ooit een paleis was, verkruimelde in de loop der jaren tot een betonnen ruïne. Nochtans was het modernistische gebouw bij zijn opening in 1937 het neusje van de zalm. 

La Prévoyance Sociale

Begin twintigste eeuw zat tuberculose in de lift. In 1897 stierven 17.000 mensen in België aan deze ernstige longziekte. De sociale verzekeringsmaatschappij La Prévoyance Sociale (PS) gaf in 1933 aan architect Maxime Brunfaut de opdracht om een herstellingsoord voor tuberculosepatiënten te ontwerpen. Als locatie werd een luisterrijk natuurgebied in Tombeek gekozen op zo'n twintig kilometer van Brussel.

Iedereen was bij de opening op 21 september 1937 vol lof voor de inrichting en ultramoderne uitrusting. Het enthousiasme beperkt zich niet enkel tot de Belgische landsgrenzen, ook voor vooraanstaande medici uit het buitenland was dit gebouw enig in zijn soort. Zowel het hoofdgebouw als de portiersingang, de dokterswoning, mortuarium en wasserij getuigen van de moderne architectuur van de jaren dertig.

De functie van het gebouw kreeg voorrang op de vorm. Toch bleef het gebouw een architecturaal hoogstandje uit die tijd. Voor het eerst in België werd een buitengevel met crèmekleurige  muurtegels bezet. Geen onverdeeld succes, want al vlug kwamen op sommige plaatsen de tegels los van de gevel.

Het leven in het sanatorium

Rust, schone lucht, gezonde voeding en veel licht moesten de patiënten er weer bovenop helpen tijdens hun verblijf in het sanatorium. Zo waren de grote ramen maar drie uur per dag dicht zodat er bijna altijd frisse lucht door het gebouw circuleerde. Op de terrassen konden patiënten in ligstoelen uitblazen in de zon.

Een kuur duurde gemiddeld acht maanden, vandaar dat ook ontspanning een belangrijke plaats kreeg in het sanatorium. Patiënten konden er terecht in een bibliotheek, leeszaal en kleine speelzaal. De feestzaal diende niet alleen voor de patiënten, maar ook voor buitenstaanders.

Het sanatorium was het paradepaardje van de sociale verzekeringsmaatschappij PS en mocht van ver gezien worden. Op het dak stonden de monumentale letters van de Prévoyance Sociale te schitteren. In de wit-zwarte marmeren vloer van de ingang was een mozaïek met het wapenschild van de PS ingewerkt.

Een indrukwekkend trappenysteem scheidde patiënten en bezoekers. Enkel in de spreekkamer en de feestzaal waren bezoekers welkom zodat de kans op besmetting minimaal bleef.

Een nieuwe bestemming, tevergeefs

In dertig jaar tijd heeft het sanatorium ongeveer tienduizend zieken behandeld, tot in 1952: de opkomst van antibiotica zorgde voor een snelle terugval van het aantal tbc-patiënten. Het sanatorium paste zich daarom aan en moderniseerde. In 1968 werd een revalidatiecentrum voor langdurig zieken geopend.

Het sanatorium ging ten onder aan de drastische besparingsplannen van de regering-Martens midden jaren 80. Het complex sloot de deuren en stond decennialang te vervallen.

Betonnen ruïne

De architecturale parel was na 20 jaar leegstand compleet uitgemergeld. Ook al werd het gebouw al in 1992 officieel een beschermd monument, niemand wist goed wat ermee te doen. Tekenend voor de onderschatte waarde van het gebouw was een uit de hand gelopen brandweeroefening in 1993 - nà de wettelijke bescherming - waarbij de door de brandweer aangestoken brand niet snel genoeg geblust werd en een deel van de tweede verdieping in vlammen opging.

Red het sanatorium

Het gebouw kwam in 2007 voor het voetlicht naar aanleiding van het Canvas-programma 'Monumentenstrijd'. Ook al dong het gebouw niet mee naar de renovatiepremie (de toenmalige eigenaar weigerde), toch kwam het vastgeroeste dossier in een stroomversnelling terecht dankzij acties van architectuurstudenten van Sint-Lukas in Brussel. Onder het motto 'Red het Sanatorium' effenden ze het pad voor de redding van het gebouw.

Heropening in 2017

Anno 2010 ontvouwde een nieuwe eigenaar plannen voor de verbouwing van het sanatorium tot een woonzorgcentrum dat mee gefinancierd zou worden door de Vlaamse overheid. Uiteindelijk duurde het tot maandag 12 juni 2017 vooraleer het sanatorium de deuren heropende als woonzorgcentrum "Residentie Tombeekheyde".