Teufelsberg in Berlijn

Radarstation Teufelsberg

Geheim afluisterstation in Berlijn

Op de top van de Teufelsberg, een kunstmatige heuvel even buiten het centrum van Berlijn, is het stil. Muisstil. Dat was in de Koude Oorlog wel even anders.

Toen onderschepten, noteerden en analyseerden een duizendtal soldaten elk telefoongesprek in een straal van 300 kilometer - van roddel tot staatsgeheim.

'Berlijn is de testikel van het Westen. Steeds als ik het Westen wil laten gillen, knijp ik in Berlijn.' Deze uitspraak van Nikita Chroesjtsjov, de premier van de Sovjet-Unie, windt er geen doekjes om: de spanning tussen het Oosten en het Westen is in het begin van de jaren 60 te snijden. Berlijn ligt aan het front van deze Koude Oorlog.

Van vriend tot vijand

Een decennium eerder zaten alle partijen nochtans nog broederlijk naast elkaar bij het afsluiten van het Warschau-pact na de Tweede Wereldoorlog.

In dat verdrag wordt overwonnen Nazi-Duitsland opgedeeld in twee: het Westen wordt gecontroleerd door de Amerikaanse, Britse en Franse geallieerden; Oost-Duitsland komt in handen van de Rusland. De Duitse hoofdstad - helemaal omringd door Oost-Duitsland - wordt verdeeld in vier zones.

Maar die samenhorigheid blijft niet duren. Over zowat alle punten zijn beide kampen het oneens: de economie, democratische inspraak, ...  Al snel gaat het van kwaad naar erger. Zo blokkeert de Sovjet-Unie na onenigheid over de nieuwe Duitse munt elke toegang tot West-Berlijn.

Gedurende twee jaar (1948-1949) moet het westelijk deel van de stad bevoorraad worden met vliegtuigen, de Berlijnse luchtbrug. Tien jaar later, in 1961, trekken de Russen een muur op rond Oost-Duitsland om de vlucht van miljoenen Oost-Duitsers af te blokken.

Amerika's oor

De spanning tussen de twee supermachten zal de volgende decennia met de regelmaat van de klok aanwakkeren. We zitten volop in de Koude Oorlog. Op voorhand weten wat de andere kant bekokstooft, levert dan strategisch voordeel op.

Teufelsberg

Industriecultuur.be - Bronnen Wikpedia.org en Berlinsightout.de

Zo ontstond even buiten het centrum van West-Berlijn het geheime radarstation op de top van Teufelsberg - 120 meter boven de zeespiegel.

Het Amerikaanse leger luistert vanaf 1955 alle militaire radiofrequenties in het Oosten af, ze werken daarvoor samen met het bevriende Groot-Brittannië. Teufelsberg en het omringende Grunewald liggen immers in de Britse sector van de stad.

Puinberg

Pittig detail: Teufelsberg is een kunstmatige berg, bestaande uit het puin van verwoeste huizen en straten in Berlijn na de Tweede Wereldoorlog. Voor zo'n 40.000 m³ steenbrokken vonden de Duitsers geen andere oplossing dan ze op te stapelen net buiten het centrum. Onder al dat puin liggen nog de resten van een militaire school die de Nazi’s er bouwden.

De geallieerden probeerden na het einde van de oorlog de school op te blazen, maar die bleek onverwoestbaar waarna dan maar besloten werd deze volledig in puin te begraven.

Berlijn, hoofdstad van spionnen

'Berlin Field Station' zoals de basis officieel heet, lijkt met zijn felblauwe muren en de witglanzende voetballen wel het decor van een science-fictionfilm. De witte bollen op het dak van de gebouwen camoufleerden reusachtige radars.

De radars konden elk telefoongesprek in een straal van 300 kilometer oppikken, inclusief de gesprekken die gevoerd werden vanop het partijbureau van de communistische regeringspartij even verderop in de stad.

Reuzenrad

Na enkele jaren stelde de inlichtingendienst vast dat gedurende bepaalde periodes de ontvangst van de radiosignalen beter was dan tijdens de rest van het jaar.

Oorzaak? Het reuzenrad van de jaarlijkse Duits-Amerikaanse kermis even verderop bleek als extra antenne te functioneren. Vanaf dat moment bleef het reuzenrad dan ook staan, ook al was de kermis voorbij.

Geheim

De specifieke details van de installatie blijven tot op vandaag militair topgeheim: ook de soldaten die er indertijd werkten kenden weinig details, het systeem was dan ook één grote puzzel waarbij elke medewerker enkel toegang kreeg tot de informatie die hij nodig had voor zijn job. Wat je niet weet, kan je niet doorvertellen.

Ook tussen de bevriende Britse en Amerikaanse soldaten was er geen uitwisseling van informatie. Uit de informatie die toch lekte blijkt dat het moet mogelijk geweest zijn om alle radioverkeer in Berlijn te verstoren in geval van nood.

Het leven op de basis voor de 1.500 mensen die er werkten was niet echt aangenaam, ondanks de aanwezigheid van een fitnessruimte en een casino: de grote gebouwen hadden geen ramen, soldaten werkten in wisselende shifts en tegen een matig loon.

De werknemers waren dus niet helemaal gevoelloos voor voorstellen van de vijand. Zo verkocht US-officier James Hall tussen 1983 en 1988 geheime informatie uit zijn job als analist op Teufelsberg aan de Sovjet-Unie. Hall bezorgde de Oost-Duitse inlichtingendienst Stasi onder andere een complete lijst van alle militaire locaties in West-Berlijn en West-Duitsland. Opscheppen over zijn rol als dubbelagent brak hem uiteindelijk zuur op: Hall werd in 1989 veroordeeld tot veertig jaar cel.

Het einde van de Koude Oorlog

"As far as I know effective immediately, without delay". Toen die uitspraak van DDR-kopstuk Gunter Schabowski op 9 november 1989 rechtstreeks op de buis kwam,  was het hek van de dam. Tienduizenden Oost-Duitsers stroomden naar grensovergangen van de Berlijnse Muur. Tot iedereens verbazing gingen daar na enige tijd drummen de slagbomen open.

Wanneer toenmalig VS-president George Bush en de leider van de Sovjet-Unie Gorbatsjov elkaar de hand schudden op een cruise-schip in de haven van Malta, verliest het radarstation van Teufelsberg zijn bestaansredenen. In 1992 verlaten de laatste soldaten de basis nadat ze alle apparatuur weghalen en de radars ontmantelen.

Wat nog rest van het interieur zijn talloze kilometers kabels, ooit netjes weggestopt in valse vloeren en plafonds. In het gebouw van de Militaire Politie, die instond voor de permante bewaking van het terrein, prijkt nog een muurschildering met de woorden 'Assist, Protect, Defend'. Maar wat nog het meest tot de verbeelding spreekt zijn de achtergelaten papierversnipperaars. De gigantische machines hadden als taak alle nutteloze transcripten tot snippers te herleiden, zodat Teufelsberg bleef zwijgen.

Luxehotel met museum

Een groep investeerders kocht in 1995 de leegstaande gebouwen. Het plan was om er een luxehotel, appartementen en een museum in onder te brengen. Aan enthousiasme was geen gebrek: in de oude computerzaal werd een voorbeeldappartement neergepoot en de oude nutsvoorzieningen maakten plaats voor de fundamenten van een nieuwe uitkijktoren. Tevergeefs, want al snel werden de werken gestaakt wegens niet rendabel.

Ondanks de woelige geschiedenis, de aantrekkingskracht van de gebouwen en het prachtige panorama op de stad Berlijn lijkt de site gedoemd om te verdwijnen. De kans is reëel dat de gebouwen het jaar 2022 niet halen. Dan geeft de Amerikaanse inlichtingendienst grote delen uit het geheime archief van de Koude Oorlog vrij. Pas dan zullen we met zekerheid weten welke rol dit gebouw heeft gespeeld in deze woelige periode.

Hoe kan ik deze plaats bezoeken?

Deze info is alleen toegankelijk voor Plus-gebruikers. Als Plus-gebruiker:

  • Ontdek je het adres, gps-coördinaten en bezoekinstructies. Benieuwd? Bekijk een voorbeeld.
  • Krijg je toegang tot de kaart met 600 bestemmingen.
  • Ontvang je digitale reisgidsen, uitgestippelde routes voor wandelaars en fietsers, kortingen bij musea en toegang tot de nieuwste verhalen.

Krijg toegang 29,90 euro voor een heel jaar

Vind alle Plus-voordelen op een rijtje. Ben je al plus? Meld je aan

Plus-gebruikers geven Industriecultuur.be een gemiddelde score van 4,3/5!

 

Meer artikels over