Sporen van staatsbedrijven in de voormalige DDR

Na de geallieerde overwinning in 1945 werd Duitsland en zijn hoofdstad Berlijn opgedeeld in vier bezettingszones. Zowel Oost-Duitsland als Oost-Berlijn werden geleid door de Sovjet-Unie. Bedrijven werden er door de communistische bezetter onteigend en teruggeven aan het volk, vandaar de naam Volkseigener Betriebe. Bedrijven hoorden op papier toe aan de arbeiders, maar in de praktijk was het de staat die de lakens uitdeelde.

Een hard ontwaken

De val van de Muur was een hard ontwaken voor de staatsbedrijven. Ze werden vanaf 1990 een voor een geprivatiseerd. Honderd jaar oude bedrijven waar de tijd een halve eeuw was blijven stilstaan, werden blootgesteld aan de spelregels van de vrije markt. De ene na de andere VEB ging op de fles. Het industrieel erfgoed dat ze achterlieten, werd in het beste geval herbestemd, in het slechtste geval gesloopt of jarenlang verwaarloosd. 

Slachthuis

Het Zentralvieh- und Schlachthof aan de Storkower Straße is een schoolvoorbeeld van een herbestemde VEB-ruïne. Al sinds de zestiende eeuw werden er varkens, koeien en schapen een kopje kleiner gemaakt. Dat bleef zo, ook in het DDR-tijdperk. 

De privatisering van het staatsbedrijf kwam echter aan aan als een mokerslag. Amper een jaar na de Duitse eenmaking was het liedje van het slachthuis uitgezongen. Vandaag geven de opgeknapte stallen onderdak aan warenhuizen en kantoren.

Bierflesjes voor België

De joodse zakenman Edmund Nathan stampte in 1889 een glasfabriek uit de grond. Glaswerk Stralau spuwde wijnflessen uit voor het Rijn-, Saar- en Moeselgebied, sherryflessen voor Spanje en Portugal, groene Bordeauxflessen voor Frankrijk en bierflesjes voor Belgische brouwerijen. 

Ook de vlakbij gelegen brouwerij Engelhardt was een vaste klant. De goed gevulde klantenportefeuille kon niet verhinderen dat de glasfabriek na de privatisering water maakte. In 1997 viel het doek voor Glaswerk Stralau. Ook deze ruïne kreeg een herbestemming.

De bakermat van Metropolis Berlijn

De oevers van de Spree in de Berlijnse wijk Oberschöneweide werden eind negentiende eeuw overspoeld door werkplaatsen die vooral inzetten op de elektronica-industrie. Onder DDR-gezag veranderden al die bedrijven in staatsgeleide ondernemingen. Na de Val van de Muur nam AEG weer een deel van de productie over tot het bedrijf in 1996 werd ontbonden.

In de Behrensbau werden na de Tweede Wereldoorlog televisies geproduceerd in het VEB Werk für Fernsehelektronik. Samsung nam het roer na de val van de DDR over, maar door de opkomst van LCD-schermen boorde de vraag naar traditionele beeldschermen de dieperik in. De fabriek ging op de fles in 2005. 

Monumentale brouwerij

De voormalige VEB Schultheiss-Brauerei Schönhauser Allee geeft vandaag onderdak aan alles behalve een brouwerij. Aan bier brouwen kwam dan ook al een einde in het DDR-tijdperk. In 1967 ging het volksbedrijf, ooit de grootste brouwerij van de stad, namelijk over de kop en besloot de regering er onder meer een meubelwinkel en de ‘Jugendklub Erich Franz’ in onder te brengen. 

Tegenwoord is de Kulturbrauerei een van de best bewaarde voorbeelden van industriële architectuur op het einde van de negentiende eeuw, een pareltje dat we te danken hebben aan architect Franz Schwechten. Hij drukte niet alleen met de brouwerij zijn stempel op Berlijn, maar ook met het ontwerp van Anhalter Bahnhof en de Kaiser-Wilhelm-Gedächtniskirche. 

Treinwerkplaats

Ook rangeerstations en locomotiefwerkplaatsen in Oost-Duitsland kwamen in zwaar weer na de privatiseringsgolf. Neem nu de Reichsbahnausbesserungswerk, kortweg RAW-Gelände. Dit moet de oudste industriële site van de stad zijn. In 1867 opende de Koninklijke Pruisische Spoorwegwerkplaats de deuren om locomotieven en wagons op te kalefateren. 

Na de Duitse opdeling belandde de werkplaats in Oost-Berlijn en veranderde de naam bij zijn honderdjarige bestaan in de werkplaats ’Frans Stenzer’, een ode aan de Beierse communist die in 1933 een kopje kleiner werd gemaakt door de nazi’s. Sinds de werkplaats in 1995 stilligt, lokte hij al snel een zwerm kunstenaars met in hun kielzog nachtclubs, sportverenigingen, circusgezelschappen, theaters en bars.

Braakliggende rangeerstations

Ook de resten van het vroegere rangeerstation Berlijn Wuhlheide, in 1953 opgericht door de DDR, zijn nog zichtbaar in Karlshorst. Na de sluiting in 1994 werden enkele spoorstaven en een locomotiefloods bewaard. In het uitgestrekte park liggen ook nog betonnen relicten uitgestald zoals trappen: onbruikbare prefab-onderdelen voor huizen die de vroegere betonfabriek Grünau hier dumpte tijdens het DDR-tijdperk.

Rangeerstation Pankow, een van de belangrijkste goederenstations in het DDR-tijdperk, verloor al zijn glans na de Duitse eenmaking. In 1997 werd het station voorgoed gesloten.

In tegenstelling tot de zuidelijke goederenstations, die veranderden in uitgestrekte stadsparken zoals Südgelände en Gleisdreieck, bleef het uitgedoofde goederenstation Pankow-Heinersdorf jarenlang braak liggen. Spoorstaven, wissels en seinen zijn uitgebroken. Toch blijft er nog één merkwaardig monument overeind: de monumentale Rundlokschuppen.

Industriekultur in Berlijn

Nog meer industriële sporen ontdekken in Berlijn die dateren van voor de DDR? Begin negentiende eeuw won de industriële revolutie langzaam maar zeker terrein in Berlijn, toen nog de hoofdstad van Pruisen. Gashouders, brouwerijen en werkplaatsen hebben hun stempel gedrukt op het straatbeeld.